قطعاً آن­‌چه در میزان، سبک و نوع مطالعه­‌ی دانش‌­آموز در فصل تابستان و در این مقطع زمانی بیش از همه تأثیرگذار است داشتن انگیزه است. بنابراین باید تمام تلاش والدین و دست‌­اندرکاران آموزش در درجه­‌ی اول بر به وجود آوردن و افزایش انگیزه متمرکز شود.

در کنار انگیزه­‌های اجتماعی, خانوادگی و اقتصادی «احساس نیاز, شور و هیجان یادگیریِ بیشتر, کنجکاوی برای آگاهی از مباحث کتاب­‌های درسی سال آینده و…» همه و همه نیز باعث ایجاد میل و رغبت به مطالعه­‌ی بیشتر می­‌شود که در پایه‌­های درسی مختلف تفاوت­‌های خاص داشته و نباید به همه­‌ی پایه­‌ها نگاه یکسان داشته باشیم. با این مقدمه در این مقاله­‌ی کوتاه سعی شده است که نقش نگاه به گذشته و نگاه به آینده در ایجاد انگیزه­‌ی مطالعه در پایه­‌های مختلف آموزشی و در فصل تابستان به تفکیک، تجزیه و تحلیل شود:

1. در پایه­‌های سوم، چهارم و پنجم ابتدایی شور و هیجان یادگیری بیشتر بوده و کنجکاویِ آگاهی از مباحث درسی سال آینده، همچنین فرار از مطالعه­‌ی مباحث تکراری ایجاب می­‌کند پاسخ­‌گویی به سؤالات نگاه به گذشته اختیاری و نگاه به آینده اجباری شده و در هر مورد به دانش‌­آموز رتبه و تراز داده شود.

2. در پایه‌­ی ششم ابتدایی، اهمیت مباحث پایه­‌ی پنجم  و همچنین تکیه بر هوش و استعداد تحلیلی برای آزمون‌­های تیزهوشان ایجاب می­‌کند که آزمون­‌ها­ی تابستان به دو بخش «نگاه به گذشته» و «هوش و استعداد تحلیلی به جای نگاه به آینده» تقسیم شده و در هر مورد رتبه و تراز داده شود.

3.در پایه­‌های هفتم و هشتم عدم نیاز به مباحث سال­‌های قبل ایجاب می­‌کند توجه بیشتر به نگاه به آینده باشد. بنابراین توصیه بر اجباری بودن نگاه به آینده در دروس مهم و منتخب و اختیاری بودن نگاه به گذشته است.

4. در سال نهم با توجه به اهمیت مباحث پایه هشتم در آزمون­‌های ورودی به همین شیوه­‌ی فعلی تأکید بر نگاه به گذشته به صورت اجباری و نگاه به آینده به صورت اختیاری است.

5. در پایه‌­ی دهم عدم نیاز به مطالب سال قبل و همچنین تکرار بیش از حد آن مباحث در سال نهم برای آزمون­‌های مدارس برتر باز ایجاب می­‌کند که تمرکز بر روی نگاه به آینده به صورت اجباری در برخی دروس و نگاه به گذشته به صورت اختیاری باشد.

6. در پایه­‌ی یازدهم و دوازدهم نیز شیوه­‌ی فعلی یعنی مرور پایه­‌های دهم و یازدهم به صورت اجباری و نگاه به آینده به صورت اختیاری بهترین شکل ممکن است. در پایان ذکر این نکته ضروری است که می‌­توان در پایه­‌هایی که نگاه به آینده در اولویت و به شکل اجباری است، میزان پیش­روی را بیشتر نموده و سطح سؤالات را نیز کمی بالاتر برد، دانش‌‏آموزان می‏‌توانند با استفاده از کلاس­‌های آموزشی آموزشگاه‌­ها و استفاده از کتاب­‌ها و دی‏‌وی‌‏دی­‌های آموزشی کانون قسمت نگاه به آینده را به خوبی مطالعه کنند.

حسین پرهیزگار              

محمد معافی: نوشته‌­ی شما را چند بار خواندم. پیشنهاد شما 4 تغییر نگرش اساسی در برنامه­‌ی تابستان است. نظرتان این است که: 1- ساختار نگاه به گذشته و نگاه به آینده از حالت متحدالشکل خارج شود و بین گروه‌­های آموزشی مختلف تنوع ایجاد شود. 2- نیاز دانش‌­آموزان هر پایه مشخص کند که اولویت با کدام؛ نگاه به آینده یا نگاه به گذشته است؟ 3- در برخی پایه­‌ها بسته به ضرورت، نگاه به آینده اجباری شود و 4- در پایه‌­ی ششم، استعداد تحلیلی جایگزین نگاه به آینده شود. یادم هست که در اواخر دهه­‌ی هشتاد هم بر اساس پیشنهادی که شما مطرح کردید برنامه­‌ی تابستان را به طور جدی دگرگون کردیم و تا چندین سال نگاه به گذشته و آینده به صورت زوج کتاب مطرح می­‌شدند. به نظر می­‌رسد درباره­‌ی: 1- حجم برنامه‏ تابستان گروه دوازدهم 2- نحوه‏‌ی مواجهه با مباحث نگاه به گذشته و احیاناً انتخاب از میان آن­‌ها و 3- روش برنامه‏‌ریزی تابستان فارغ­‌التحصیلان هم جایی برای بازاندیشی وجود دارد.

پژمان عبدالهیان: نگاه استاد و تقسیم­‌بندی ایشان بسیار جالب و جذاب و در عین حال منطقی است و من کاملاً آن را می­‌پسندم.

منتها وقتی در مقیاس کلان برنامه­‌ریزی صورت می­‌گیرد و با توجه به این­‌که ما طیفی از دانش‌­آموزان را براساس توانایی­‌های آموزشی ایشان در تمام پایه­‌ها داریم لازم است وحدت رویه­‌ای را در مقیاس کلان دنبال کنیم که در دراز مدت بشود آن را فرهنگ­‌سازی هم کرد.

یعنی اگر گرایش غالب دانش‌­آموزان قوی­‌تر به خواندن مطالب سال آینده است، گرایش دانش‌­آموزان متوسط و رو به پایین به دوره کردن مطالب گذشته می‌­باشد. 

لازمه‌­ی برنامه­‌ی تابستان انعطاف­‌پذیری در برآورده کردن خواسته‌­ی حداکثر دانش‌­آموزان مخاطب است.

به همین جهت تلفیقی از مطالب سال قبل و سال آینده که اتفاقاً در بسته‌­های اختیاری ارائه می­‌شود راهکاری منطقی‌­تر به نظر می­‌رسد. 

تعریف چند قالب روشن و تأثیرگذار در درس‌­های مختلف می‌­تواند به حل اجرایی موضوع کمک کند.

بهتر است درس­‌های تعیین­‌کننده‌­تر که نیاز به تمرین بیشتری جهت تعمیق یادگیری دارند (بیش‏تر دروس محاسباتی مثل ریاضی)  به شکل فقط سال قبل، فقط سال بعد و تلفیقی از سال قبل و بعد در برنامه وجود داشته باشد و تقریباً در تمام پایه­‌ها رویکرد کلی یکسان باشد.

البته با در نظر گرفتن ملاحظات درسی هر پایه دروس آن پایه نسبت به سایر پایه­‌ها متفاوت دیده شود.

در مورد پایه­‌ی هفتم و دهم واقعاً فرمایش جناب پرهیزگار منطقی و جذاب و نیازمند تأمل جدی است و من با آن موافق هستم.

داود اکبری: مقاله‌تان باعث شد بعد از چند سال دوباره به منطقِ برنامه‌­ی تابستان تمرکز کنم. در مقدمه، واژه‌ی «انگیزه» را برای ایجاد میل و رغبت به مطالعه‌ی بیشتر، چه خوب به کار گرفتید و البته راهِ حلِ پیشنهادی‌تان، فقط در کنجکاوی و مطالعه‌ی مباحث سال آینده است!

اگرچه ایده‌های عالی‌تان را در بندهای ۲ و ۴ پسندیدم، ولی چون اساساً با اجباری کردن مباحثِ سال آینده از بیخ و بن مخالفم، دوست دارم برای این سؤالاتم پاسخی مناسب بیابم:

اصولاً چرا گذشته را کهنه و تمام شده تصور می‌کنیم و تسلط و بهتر شدن در مباحث گذشته را انگیزه نمی‌دانیم؟ (به خاطر داشته باشیم آموزش و تحصیل در دو سال اخیر در سراسر جهان به خاطر کرونا، آسیب جدی دیده و افت کرده است.)

سؤال دوم من این است: اجبار به آینده در دوره­‌ی کوتاهِ تابستان، کودکِ سوم و چهارم دبستانی را، که آموزشش به آموزگار و شاید پدر و مادر وابسته است، آیا سطحی‌نگر بار نخواهد آورد؟

و دوست داشتم نظر شفاف‌تان را در رابطه با برنامه­‌ی تابستانِ کنکوری‌ها (دوازدهم و فارغ‌­التحصیلان) بدانم. با توجه به بالا بودن اهمیت برنامه­‌ی راهبردی کنکوری‌ها علاقه‏‌مندم به زودی فقط به این موضوع به طور جداگانه بپردازیم.